Voorzitter: "De advocatuur is een structurele stoorzender die dankzij het vrije woord en de on­af­han­ke­lijk­heid alles in vraag kan stellen"

Graag bied ik u, geliefde lezer, mijn beste wensen aan voor het nieuwe jaar. Moge het een voorspoedig jaar worden, voor uzelf en voor uw dierbaren, onder wie ik gemakshalve ook uw kantoorgenoten reken. Dit jaar wordt voor ons allen een belangrijk jaar. Om allerlei redenen, waarvan ik de meeste niet ken, want zij behoren tot uw privésfeer: iedereen heeft persoonlijke voornemens.

Eén reden ken ik wel, omdat hij gemeenschappelijk is aan ons allemaal: 2024 is een verkiezingsjaar. Europese verkiezingen, parlementsverkiezingen en later op het jaar provincieraads- en gemeenteraadsverkiezingen. Verkiezingen in de balies, zoals elk jaar. En in uw teerbeminde OVB komen er verkiezingen voor de algemene vergadering, zoals om de twee jaar.

Of 9 juni 2024 de dag van de moeder aller verkiezingen wordt, daarover durf ik geen uitspraak doen. Wat het ook wordt, niemand zal beweren dat die verkiezingen onbelangrijk zijn voor onze toekomst. Onze aandacht zal uitgaan naar de plannen van de politici rond de werking van justitie, de toegang tot de rechter en de plaats in dat geheel voor een onafhankelijke balie.

Op dat gebied is er meer dan één reden voor ongerustheid. Machthebbers, Napoleon op kop, hebben van een onafhankelijke balie nooit een hoge pet opgehad. De advocatuur is immers, binnen het systeem zelf, een structurele stoorzender, die dank zij het vrije woord – de immuniteit van het pleidooi – en de onafhankelijkheid van zowel de leden van de balie als de balie zelf, alles in vraag kan stellen. En dat zij alle tekortkomingen, wetsovertredingen, aanfluitingen van grondrechten, misbruiken aan de kaak kunnen stellen zonder vrees voor represailles. Ook die van de machtigen der aarde. Geen wonder dat de balie zelden tot hun vriendenkring behoort.

Circa twee eeuwen al zijn de advocaten hier te lande gezegend met die onafhankelijkheid. Zozeer is zij ingeburgerd, dat wij denken dat zij een evidentie is. Natuurlijk weten wij dat in talloze landen de advocaten gebukt gaan onder het juk van machtswellust of corruptie. Of beide tegelijk. Maar bij ons niet. Onafhankelijkheid is een verworvenheid.

Maar is dat wel zo?

Als het verleden de toekomst niet meer verlicht, beweegt de geest zich voort in duisternis, schreef de onovertroffen Alexis de Tocqueville in De la démocratie en Amérique. ‘Le passé n’éclairant plus l’avenir, l’esprit marche dans les ténèbres.’ Dat geldt ook voor de waanidee dat wat in het buitenland gebeurt, bij ons niet zal gebeuren.

In De Standaard van 6-7 januari 2024 publiceerde de Nederlandse journaliste Garrie van Pinxteren een afscheidsessay over China. Daarin beschrijft zij de grotere vrijheid die de Chinezen genoten vanaf de Olympische Spelen in 2008. Dan volgt deze paragraaf: ‘Het maakte dat mensen zich behoorlijk vrij gingen voelen. Ze begrepen me lang niet altijd als ik zei dat ik China geen vrij land vond. Ik zei dan dat er geen scheiding der machten is en dus ook geen onafhankelijke rechtspraak, maar daar hadden de meesten in het dagelijkse leven geen last van. Ze gingen op reis, richtten bedrijven op en gingen hun eigen gang. In China was de vrijheid om geld te verdienen toen groter dan in Nederland.’

De uitholling van wat wij als evidenties zijn gaan beschouwen komt niet in één grote omwenteling. Zij komt met kleine dingen die de meeste mensen weinig last berokkenen. De burger die niet voor de rechtbank moet verschijnen heeft inderdaad weinig last van een afbrokkelende onafhankelijkheid van de rechter of de advocaat.

Maar onze opdracht is het om aan de alarmbel te trekken als de signalen ervan verschijnen. Welnu, ze zijn er. De voortdurende strijd die wij moeten leveren, voor de hoogste gerechtshoven, om het beroepsgeheim te vrijwaren, is een symptoom van de barsten in de waarden van de balie en dus ook in de waarborgen dat de burger mag rekenen op een behoorlijke rechtsbescherming.

Dat wij kunnen terugvallen op de wijsheid van die hoogste gerechtshoven, is een zegen. Maar dat, stroomopwaarts in het regelgevende proces, de regelgevers zelf de waarborgen van de rechtstaat aantasten, is meer dan zorgelijk.

Een concreet voorbeeld. Dat de witwasregels het beroepsgeheim inperken is genoegzaam bekend. Gelukkig heeft België ervoor gekozen, zoals Frankrijk en Luxemburg, om witwasmeldingen door Belgische advocaten te laten passeren via de ‘filter’ van de stafhouder. Die laatste ziet erop toe dat de witwasregels een correcte toepassing krijgen en dat het beroepsgeheim overeind blijft. De stafhouder is ook degene die toezicht houdt over de advocaten bij de naleving van de witwasregels.

Wat nu speelt, is dat de effectiviteit van de stafhouders in twijfel getrokken wordt. Europese regelneven hebben bedacht dat zelfregulerende organen, de balies voorop, geen voldoening schenken. De witwasklikfabriek moet volgens hen meer kunnen opbrengen. Dus moeten de balies een nationaal toezichtsorgaan krijgen, dat op zijn beurt onder toezicht komt van een Europese toezichthouder. Op kosten van de advocatuur zelf, want de Staat zie ik het niet bekostigen.

Het is (nog) niet de bedoeling om te controleren wat een stafhouder precies gedaan heeft in een bepaald dossier van een confrater, maar wel wat die stafhouder beleidsmatig en organisatorisch onderneemt. Een balie haalt een onvoldoende? Zij kan dan een monsterboete oplopen. En dat zou ook gelden voor de stafhouder persoonlijk, of voor andere balieverantwoordelijken. Allicht wordt dat de boete waarin de witwaswet nu voorziet, namelijk tot EUR 1.250.000. Alstublieft.

Met dat soort regels kondigt er zich een dystopische Staat aan. De balie stoort een beetje teveel naar de zin van de minister? De advocaten pleiten niet zoals de overheid het zou willen? De stafhouder neemt de advocaten teveel in bescherming? Even het toezichtsorgaan erop afsturen, enkele echte of gefingeerde mankementen vaststellen in het beleid – een beetje ijverige en inventieve ambtenaar vindt wel wat – en de gevolgen laten zich raden.

Vind maar eens vrijwilligers om onder die omstandigheden verantwoordelijkheid op te nemen binnen de baliestructuren.

Wat ons zorgen moet baren is dat de rechtstaat vandaag de fundamenten legt om morgen de balie in een wurggreep te houden. Advocaten aller landen, verenigt u.

Met genegen groeten,

Peter Callens
Voorzitter Orde van Vlaamse Balies