Voorzitter op vrijdag: "Vindt ons even beschaafde als befaamde beeld van de rechtstaat eigenlijk nog wel aansluiting met de realiteit?"

Deze zomer viel mijn oog op een opiniestuk onder de titel Law with Chinese characteristics (The Economist, 15 juli 2023). Daarin staat te lezen dat China, onder impuls van de Grote Leider Xi, een omslag wil maken naar de rechtstaat. ‘Yifa zhiguo’ of ‘het land regeren overeenkomstig de wet’, zo luidt de slogan van de president. Weg met de arbitraire beslissingen van het verleden! Het recht zal zegevieren!

Hadden wij iets gemist? Verliezen de beleidskeuzes en uitspraken van de president plots dat magische effect waardoor zij automatisch kracht van wet krijgen? Is het Rijk van het Midden hand in hand met de andere volkeren der aarde aan een Grote Mars begonnen, op weg naar een nieuwe gouden tijd waarin de universele beginselen van de rule of law gangbaar worden, ook in contreien waar wij het niet voor mogelijk hielden?

Retoriek is één zaak, begripsdefinitie is een andere kwestie. En definities zijn belangrijk, nietwaar. Want welbeschouwd pleit de Hoogste Leider allerminst voor de invoering van zulke decadente Westerse uitgangspunten als de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht of de scheiding der machten.

De rechtstaat naar Chinees model staat voor Xi Jinping niet tegenover de almacht van de Staat. De rechtstaat is er het tegendeel van wijdverspreide willekeur van corrupte functionarissen. Wat tot stand moet komen, volgens Xi, is een professioneel bestuur, door staatsambtenaren die vastgelegde standaardprocedures toepassen. Misschien is dat een beetje zoals de geijkte procedures die, in het kader van de misdaadpreventie, hier te lande toegepast worden bij ernstige dreiging vanuit de drugkartels: vanaf welk dreigingsniveau komt er een politiecombi in de straat, vanaf wanneer wordt die leeg achtergelaten en in welke gevallen wordt het portier opengelaten. Procedures volgens een eenvoudig, vast stramien. Er gebeurt ergens iets? Raadpleeg het handboek, de oplossing staat erin.

Om het succes van dit harmonieuze samenlevingsmodel te waarborgen, is het onontbeerlijk dat de bevolking mee aan boord zit. De Grote Roerganger wil natuurlijk niet aan het roer van een leeg schip gaan staan. En patriottisme mag zich niet beperken tot woorden, het moet zich vertaald zien in daden. Daarvoor is een gepaste wet nodig, die de mensen volgens de juiste begrippen opvoedt tot positief gestemde burgers en niet tot sarcastische slappelingen.

De Chinese wetgever mag zich dezer dagen dus buigen over een ontwerp van Wet op de Patriottische Opvoeding. Artikel 16 van dat verbijsterende werkstuk verplicht ouders ertoe om ‘liefde voor het moederland’ in de gezinsopvoeding te verwerken. De wet gebiedt de ouders om zich coöperatief te tonen wanneer hun kinderen op school vaderlandslievende activiteiten volgen. Het in vraag stellen van bekende verhalen over helden en martelaren wordt bestraft.

Artikel 35(5) van het wetsontwerp verbiedt en passant ook ‘andersoortig gedrag dat verboden wordt door de wet en administratieve bepalingen’. Die administratieve regels krijgen hiermee in één beweging kracht van wet. Als dat niet handig is bij de beteugeling van wangedrag.

Innoverend is dat Oosterse begrip van de rechtstaat geenszins. Het is met Chinese kalligrafie overgeschreven uit de staatsstructuur van het keizerrijk onder de Qin- en de Han-dynastieën ruim tweeduizend jaar geleden.

In zijn standaardwerk Political Order and Political Decay (2014) legt Francis Fukuyama een parallel tussen de Chinese keizerlijke bureaucratie en het Duitse concept van de Rechtsstaat. Die staatsvorm ontbolsterde zich in Pruisen na de overwinning van Napoleon op de Pruisische legermacht in Jena in 1806. De monarchie ruimde plaats in voor een ambtenarij die zich opwierp als pendant voor de koning. De vorst bleef absoluut en had geen verantwoording af te leggen. Dat op zich veranderde niet. Echter, naast hem ontkiemde een bureaucratie die zorgde voor uniforme en transparant gehanteerde normen. Die normen konden de burgers zowel in hun onderlinge relaties als in hun verhouding tot de overheid laten afdwingen. Dat was geen democratie, maar wel een op Pruisische leest geschoeide Rechtsstaat.

Onze moderne rechtstaat onderscheidt zich van zijn Chinees-Duitse variant bovenal door de inperking van de almacht van de Staat en de onderwerping van de Staat aan de regels van het recht, de vrijwaring van grondrechten en vrijheden en de bescherming van minderheden.

Maar vindt ons even beschaafde als befaamde beeld van de rechtstaat eigenlijk nog wel aansluiting met de realiteit?

Wat gebeurt er bijvoorbeeld als de staatssecretaris voor Asiel en Migratie beslist om de wet van 12 januari 2007 betreffende de opvang van asielzoekers niet langer toe te passen voor alleenstaande mannen en zij het arrest van de Raad van State van 13 september 2023, dat diezelfde beslissing opschort, naast zich neerlegt, samen met de talloze vonnissen in die materie?

Welnu, dan krijgen de beleidskeuzes en uitspraken van de staatssecretaris, zonder magie maar wel automatisch, kracht van wet. En dan is het de ambtenarij die beslist wat er gebeurt, volgens geijkte procedures – wat de rechters er ook mogen van denken, met hun decadente zienswijze over de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en de scheiding der machten.

Hebben de Belgische wetten Chinese karakteristieken gekregen? Daar zullen wij ons niet bij neerleggen.

Met genegen groeten,

Peter Callens
Voorzitter Orde van Vlaamse Balies