Voorzitter op vrijdag: "Het is tijd voor een Staten-Generaal van de Justitie"

Politiek is de kunst om met alle middelen een doel te bereiken waarop men niet trots is. Die zin tekende Jules Romains op in zijn roman-fleuve Les hommes de bonne volonté. Omdat het origineel meestal – en hier zeker – beter is dan de kopie, ontzeg ik u de finesse van de oorspronkelijke tekst niet: “La politique est l’art d’arriver par n’importe quel moyen à une fin dont on ne se vante pas.” Zou er, met alles wat er gebeurt, in die verfoeilijke zin toch een grond van waarheid zitten?

Omdat deze column zichzelf tot doel stelt beknopt te blijven, en beknoptheid altijd enige trots oplevert, beperk ik mij vandaag bij de toetsing van die vraag tot enkele bittere Straatsburgse variaties op de Belgische vertolking van de rule of law.

Er zijn situaties die bijzonder complex lijken, maar door het recht een eenvoudige oplossing krijgen. Zoals bij een vervaltermijn. Claim laattijdig ingesteld? Jammer. Te laat. Hard, maar simpel.

De omgekeerde situatie doet zich frequenter voor. Eenvoudige uitgangspunten kunnen vreselijk complex worden. Juristen weten dat. Voor neofieten in het rechtsleven leidt die vaststelling vaak tot grote verrassingen. Hebben zij immers geen gelijk? En dringt hun objectieve gelijk zich dan niet op aan iedereen? Voor hen oogt de situatie ongecompliceerd. Zij komt vaak voor, dus zijn er ongetwijfeld geijkte oplossingen voor.

Schijn bedriegt echter dikwijls, zeker in het recht. Soms zozeer dat het verschijnsel iets weg heeft van een slag van een voorhamer op een aambeeld. Hard, maar niet simpel.

Schijnbare banaliteit kan een labyrint verbergen. Rechtsgedingen vertonen die neiging. Niet in het minst omdat zij doorgaans stuiten op weerstand van inventieve verweerders die zich niet zomaar gewonnen geven. Of omdat er systeemlacunes in het rechtsstelsel zitten, wat veel erger is. En ergerlijker. Dan begint de tragedie pas echt.

Tom Van den Kerkhof uit Oud-Turnhout overkwam zoiets. Op 15 december 2015 dagvaardt hij voor de Franstalige rechtbank in Brussel. Hij beroept zich op een wilsgebrek bij de aankoop van een appartement. Ongetwijfeld een belangrijke zaak voor Tom, maar in the grand scheme of things, hoe betreurenswaardig ook, een doordeweekse kwestie. Zoals er met regelmaat vele voor de rechtbanken komen. Daar moet een efficiënte oplossing voor bestaan, toch?

Helaas. Vandaag heeft Tom zicht op een pleitdatum, voor diezelfde rechtbank, op… 23 november 2023. Dat alles, het weze gezegd, na menig uitstel en veel procedure-omzwervingen die, althans voor ingewijden in de mysteriën der rechtspleging, verklaren waarom de hazen liepen zoals ze liepen. Of waarom ze niet liepen. Maar verklaren is één zaak, goedpraten is een andere.

Allemaal heel sneu voor Tom, die na bijna 8 jaar procederen nog niet zo heel veel verder geraakt is dan toen hij aan zijn gerechtelijke avonturen begon. Je weet wanneer je begint, niet wanneer je eindigt. Het enige zekere is het onzekere.

Maar het is voor niets nodig dat die onzekerheidsfactor explodeert als gevolg van systeemfouten. En daar wringt het schoentje.

Ontevreden met het verloop van zijn zaak stapt Tom naar Straatsburg. Het resultaat van die demarche is te lezen in het arrest Van den Kerkhof t. België van 5 september 2023, waarmee het Europese Hof voor de Rechten van de Mens nog maar eens een veroordeling in het gezicht smeerde van België wegens de trage rechtsgang in het Brusselse.

Het fenomeen is niet nieuw. Het EHRM verwijst naar niet minder dan 23 eerdere arresten waarin het de exorbitant lange duur van civiele procedures in Brussel hekelde. Het oudste geciteerde arrest dateert van 2002. Dat is bijna een volle generatie geleden. Wie toen al aan de balie was, kan ervan getuigen dat het probleem nog veel ouder is. Welnu, het bestaat nog steeds, alle klachten daarover en de opeenvolging van audits van de Hoge Raad voor de Justitie ten spijt.

In zijn arrest zegt het Hof dat de problemen betreffende de buitensporige duur van procedures in Brussel van structurele aard zijn en niet enkel verband houden met de persoonlijke toestand van de eiser. De Verdragstaten zijn verantwoordelijk voor de vertragingen die toe te schrijven zijn aan hun gerechtelijk stelsel. Een Staat, zo oordeelt het Hof, kan aansprakelijk gesteld worden, niet alleen voor de vertragingen die optreden in de behandeling van een bepaalde zaak, maar ook voor de structurele tekortkomingen van zijn gerechtelijk stelsel die ten grondslag liggen aan de excessieve doorlooptijden.

Die uitspraak is er gekomen tegen de achtergrond van andere veroordelingen, zoals deze die het EHRM minder dan twee maanden geleden uitsprak in Camara t. België van 18 juli 2023. Daarin gewaagt het Hof van een “carence systémique des autorités belges d’exécuter les décisions de justice définitives relatives à l’accueil des demandeurs de protection internationale.”

En dan heb ik het nog niet over de veroordelingen inzake de toestand in de gevangenissen.

Is dit echt het beeld dat België van zichzelf wil uitstralen? De vraag stellen is ze beantwoorden.

Het is tijd voor een Staten-Generaal van de Justitie. Ondanks alle bekoring die uitgaat van gelatenheid, fatalisme of cynisme, daarin willen wij niet vervallen. Als de politiek zin voor verantwoordelijkheid wil tonen in plaats van de uitspraak van Jules Romains in vervulling te laten gaan, is het tijd voor actie. De balie staat klaar en geeft niet op.

Met genegen groeten,

Peter Callens
Voorzitter Orde van Vlaamse Balies