Economische en financiële sancties tegen Rusland en Russische personen en entiteiten

Als reactie op de Russische inval in Oekraïne, vaardigde de Europese Unie sinds eind februari 2022 een reeks economische en financiële sancties uit tegen Rusland en tegen prominente Russische personen en entiteiten.

Zulke sancties zijn een vast onderdeel van het arsenaal van de VN-Veiligheidsraad, de Europese Unie en België om te garanderen dat landen, personen en entiteiten de internationale vrede en veiligheid niet in het gedrang brengen. Daarnaast beogen ze de proliferatie van massavernietigingswapens, (de financiering van) terrorisme en grootschalige mensenrechtenschendingen aan banden te leggen.

Uiteraard zijn die sancties zijn maar effectief als derden ze in de praktijk naleven. Sancties gaan daarom hand in hand met verplichtingen waarmee ook u als advocaat rekening moet houden in uw beroepspraktijk. Hoewel u steeds moet nagaan of uw cliënten vallen onder een internationaal, Europees of nationaal sanctieregime, zal u dat vandaag meer dan ooit moeten doen wanneer u optreedt voor cliënten die banden hebben met Rusland.

De Europese sancties tegen Rusland en Russische personen en entiteiten liggen vervat in drie verordeningen:

1. Verordening (EU) nr. 269/2014 van de Raad van 17 maart 2014 'betreffende beperkende maatregelen met betrekking tot acties die de territoriale integriteit, soevereiniteit en onafhankelijkheid van Oekraïne ondermijnen of bedreigen';
2. Verordening (EU) nr. 833/2014 van de Raad van 31 juli 2014 'betreffende beperkende maatregelen naar aanleiding van de acties van Rusland die de situatie in Oekraïne destabiliseren'; en
3. Verordening (EU) nr. 2022/263 van de Raad van 23 februari 2022 'betreffende beperkende maatregelen in reactie op het besluit van Rusland om de niet onder regeringsgezag vallende gebieden van de oblasten Donetsk en Loehansk van Oekraïne toch als onafhankelijke entiteiten te erkennen en op het besluit van Rusland om troepen naar deze gebieden te sturen'.

Bij die verordeningen horen ook enkele besluiten:

1. Uitvoeringsverordening (EU) 2023/1216 van de Raad van 23 juni 2023 'tot uitvoering van Verordening (EU) nr. 269/2014 betreffende beperkende maatregelen met betrekking tot acties die de territoriale integriteit, soevereiniteit en onafhankelijkheid van Oekraïne ondermijnen of bedreigen';
2. Besluit 2014/145/GBVB van de Raad van 17 maart 2014 'betreffende beperkende maatregelen met betrekking tot acties die de territoriale integriteit, soevereiniteit en onafhankelijkheid van Oekraïne ondermijnen of bedreigen'; en
3. Besluit 2014/512/GBVB van de Raad van 31 juli 2014 'betreffende beperkende maatregelen naar aanleiding van acties van Rusland die de situatie in Oekraïne destabiliseren'.

Die verordeningen en besluiten worden voortdurend gewijzigd. Zorg er voor dat u steeds een actuele versie raadpleegt!

Raadpleeg hier de meest recente stand van zaken op de website van de algemene administratie Thesaurie van de FOD Financiën.

Voor advocaten is vooral Verordening (EU) nr. 269/2014 van belang. De krachtlijnen van die verordening zijn de volgende.

Bevriezen van tegoeden en economische middelen

Alle tegoeden en economische middelen die toebehoren aan, eigendom zijn, in het bezit zijn of onder zeggenschap staan van personen en entiteiten die voorkomen op de lijst bijgevoegd bij de verordening, of met hen verbonden personen en entiteiten, moet u bevriezen.

• Dat houdt enerzijds in dat u moet voorkomen dat die economische middelen ("activa van enigerlei aard, materieel of immaterieel, roerend of onroerend, die geen tegoeden zijn, maar kunnen worden gebruikt om tegoeden, goederen of diensten te verkrijgen") worden gebruikt om tegoeden, goederen of diensten te verkrijgen, bv. door verkoop of verhuur.
• Anderzijds moet u de mutatie, overmaking, wijziging, gebruik of inzet van of omgang met tegoeden ("financiële activa en voordelen van enigerlei aard"), met oog op wijziging van hun omvang, bedrag, locatie, eigenaar, bezit, onderscheidende kenmerken, bestemming of andere wijzigingen waardoor het gebruik van die tegoeden mogelijk wordt gemaakt, verhinderen.

U mag ook geen tegoeden of economische middelen (on)rechtstreeks ter beschikking stellen aan of ten behoeve van gesanctioneerde personen en entiteiten, en met hen verbonden personen en entiteiten.

Kortom, gelden op uw derdenrekening die toebehoren aan gesanctioneerde personen of entiteiten moet u blokkeren.

Wat als u te goeder trouw tegoeden en economische middelen bevriest of inhoudt, terwijl die toebehoren aan personen en entiteiten die niet gesanctioneerd zijn? Dan bent u niet aansprakelijk, tenzij het bewijs wordt geleverd dat uw acties het gevolg waren van nalatigheid.

Verder bent u niet aansprakelijk als u niet wist en geen gegronde reden had om te vermoeden dat uw bijstand een inbreuk zou vormen op de sanctiemaatregelen.

Afwijkingen

De Thesaurie kan onder voorwaarden wel instemmen met de vrijgave of terbeschikkingstelling van bevroren tegoeden en economische middelen aan gesanctioneerde personen en entiteiten, zodat ze kunnen voldoen aan bepaalde uitgavenposten.

Kosten

Het betreft uitgaven:

• ter dekking van de basisbehoeften van de gesanctioneerde personen en entiteiten, en hun gezinsleden;
• ter betaling van redelijke honoraria of de vergoeding van gemaakte kosten in verband met de verlening van juridische diensten;
• ter betaling van honoraria of kosten voor alleen het aanhouden of beheren van bevroren tegoeden of economische middelen; of
• ter betaling van buitengewone lasten, mits de Thesaurie de bevoegde autoriteiten van de andere lidstaten en de Commissie ten minste twee weken vóór zij de toestemming verleent, in kennis stelt van de redenen waarom zij meent dat specifieke toestemming te moeten verlenen;
• die gestort zullen worden op of betaald zullen worden van een rekening die toebehoort aan of wordt aangehouden door een diplomatieke missie, consulaire post of internationale organisatie die bescherming geniet op grond van het internationale recht, voor zover die betalingen bestemd zijn voor de officiële doelen van de diplomatieke missie, consulaire post of internationale organisatie.

Gerechtelijke en arbitrale uitspraken

De Thesaurie zal ook instemmen met de vrijgave of terbeschikkingstelling van (bevroren) tegoeden en economische middelen zodat gesanctioneerde personen en entiteiten kunnen voldoen aan gerechtelijke of arbitrale uitspraken. In dat geval gelden de volgende voorwaarden:

• de tegoeden of economische middelen zijn het voorwerp van een arbitragebesluit dat is vastgesteld voor de datum waarop de geviseerde personen en entiteiten werden opgenomen in de lijst, of van een rechterlijk of administratief besluit dat in de Unie is uitgesproken, of van een rechterlijk besluit dat in de betrokken lidstaat uitvoerbaar is, en dat van voor of na die datum dateert;
• de tegoeden of economische middelen zullen uitsluitend worden aangewend om te voldoen aan vorderingen die bij een dergelijke beslissing zijn gewaarborgd of geldig zijn verklaard, overeenkomstig de wettelijke en bestuursrechtelijke voorschriften betreffende de rechten van de houders van dergelijke vorderingen;
• het besluit komt niet ten goede aan een geviseerde persoon of entiteit; en
• de erkenning van het vonnis is niet in strijd met de openbare orde.

Contractuele verplichtingen

Als de gesanctioneerde personen of entiteiten een betaling verschuldigd zijn op grond van een contract of overeenkomst die ze hebben aangegaan, of op grond van een verplichting die ontstaan is vóór de datum waarop ze op de sanctielijst werden opgenomen, kan de Thesaurie, onder de voorwaarden die ze passend acht, ook toestemming geven voor de vrijgave of terbeschikkingstelling van bevroren tegoeden en economische middelen onder de volgende voorwaarden:

• de tegoeden of economische middelen worden gebruikt voor een betaling door gesanctioneerde personen of entiteiten; en
• de betaling houdt geen (on)rechtstreekse terbeschikkingstelling in van tegoeden of economische middelen aan of ten behoeve van gesanctioneerde personen en entiteiten.

Daarnaast kan de Thesaurie voorwaardelijke toestemming verlenen voor betalingen of terbeschikkingstelling van tegoeden en economische middelen aan een hele reeks specifieke entiteiten voor welbepaalde doeleinden, zoals de beëindiging van contractuele relaties of ter verzekering van de voedselaanvoer naar derde landen (zie artikelen 6bis tot en met 6septies van de verordening).

Crediteren van rekeningen

Financiële instellingen en kredietinstellingen mogen nog altijd bevroren rekeningen crediteren met tegoeden die door derden worden overgemaakt, mits ze de bijgeboekte bedragen bevriezen en de Thesaurie op de hoogte brengen.

Mogen ook zonder meer worden bijgeboekt, mits bevriezing:

• interesten of andere inkomsten op die rekeningen;
• betalingen op grond van contracten, overeenkomsten of verplichtingen die zijn gesloten of ontstaan vóór de datum waarop de geviseerde personen of entiteiten op de lijst werden opgenomen; of
• betalingen die verschuldigd zijn uit hoofde van rechterlijke, administratieve of arbitragebesluiten die in een lidstaat zijn uitgesproken of in de betrokken lidstaat uitvoerbaar zijn.

Impact van sancties op lopende verbintenissen

Vorderingen die verband houden met contracten of transacties waaraan (on)rechtstreeks, geheel of gedeeltelijk, afbreuk is gedaan door de sanctiemaatregelen, worden niet langer toegewezen indien deze vorderingen worden ingesteld door gesanctioneerde personen en entiteiten, dan wel de personen en entiteiten die handelen voor rekening of ten behoeve van die gesanctioneerde personen en entiteiten.

De bewijslast dat de vordering niet moet worden afgewezen, rust op de eisers. Toch mag de rechter steeds nagaan of een contractpartij zich wel rechtmatig verschuilt achter de sanctiemaatregelen om zijn contractuele verplichtingen tegenover de gesanctioneerde personen of entiteiten niet na te komen.

In principe bent u verplicht om met de Thesaurie samen te werken. Dat houdt enerzijds in dat u met de Thesaurie onmiddellijk alle informatie deelt die het toezicht op de naleving van de sancties vereenvoudigt, zoals informatie in verband met rekeningen en bedragen die bevroren zijn of bevroren hadden moeten zijn. Anderzijds moet u met de Thesaurie samenwerken om die informatie te verifiëren.

Opgelet, uw beroepsgeheim blijft gelden! Artikel 8 van de verordening bepaalt immers dat de meldings- en samenwerkingsverplichting geldt "niettegenstaande de geldende voorschriften inzake rapportage, vertrouwelijkheid en het beroepsgeheim, en in overeenstemming met de eerbiediging van de vertrouwelijkheid van communicatie tussen advocaten en hun cliënten, gewaarborgd in artikel 7 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie".

Principe

Volgens verordening nr. 833/2014 zijn ondernemingsgerelateerde diensten, waaronder (on)rechtstreekse "diensten op het gebied van juridisch advies" aan de Russische regering of aan in Rusland gevestigde rechtspersonen, entiteiten en lichamen verboden. 

Onder "diensten op het gebied van juridisch advies" verstaat de verordening het volgende:

Uitzonderingen

Onder ‘diensten op het gebied van juridisch advies’ verstaat de verordening echter niet:

De volgende diensten vallen ook niet onder het verbod :

1. Diensten die strikt noodzakelijk zijn voor de beëindiging, uiterlijk op 8 januari 2023, van contracten die niet in overeenstemming zijn met het verbod en die zijn gesloten vóór 7 oktober 2022, of van aanvullende contracten die nodig zijn voor de uitvoering van zulke contracten.
   
2. Diensten die strikt noodzakelijk zijn voor de uitoefening van het recht van verdediging in gerechtelijke procedures en het recht op een effectief rechtsmiddel.
   
3. Diensten die strikt noodzakelijk zijn om in een lidstaat de toegang tot gerechtelijke, administratieve of arbitrageprocedures te waarborgen, of voor de erkenning of uitvoering van een rechterlijke beslissing die of een arbitraal vonnis dat is uitgesproken in een lidstaat, op voorwaarde dat het verlenen van dergelijke diensten in overeenstemming is met de doelstellingen van de Europese sanctiepakketten.
   
4. Diensten die uitsluitend bestemd zijn voor gebruik door in Rusland gevestigde rechtspersonen, entiteiten of lichamen die eigendom zijn van of onder uitsluitende of gezamenlijke zeggenschap staan van een rechtspersoon die, een entiteit die of een lichaam dat is erkend of opgericht volgens het recht van een lidstaat, van een land dat lid is van de Europese Economische Ruimte, van Zwitserland of van een in de bijlage bij de verordening vermeld partnerland.
5. Diensten die noodzakelijk zijn voor noodsituaties op het gebied van de volksgezondheid, de dringende preventie of beperking van de gevolgen van een gebeurtenis die ernstige en aanzienlijke gevolgen voor de gezondheid en veiligheid van de mens of het milieu zou kunnen hebben, of de respons op natuurrampen.
6. Diensten die noodzakelijk zijn voor software-updates voor niet-militair gebruik en voor niet-militaire eindgebruikers, die zijn toegestaan op grond van artikel 2, lid 3, punt d), en artikel 2 bis, lid 3, punt d), met betrekking tot de goederen vermeld in bijlage VII van de verordening.

De Thesaurie kan ook voorwaardelijke toestemming verlenen voor diensten op het gebied van juridisch advies, nadat zij hebben geconstateerd dat dit noodzakelijk is voor:

1. humanitaire doeleinden, zoals de verlening van bijstand of het faciliteren van de verlening van bijstand, met inbegrip van medische benodigdheden, levensmiddelen, of de overbrenging van humanitaire hulpverleners en gerelateerde hulp of voor evacuaties;
2. activiteiten van het maatschappelijk middenveld die de democratie, de mensenrechten of de rechtsstaat in Rusland rechtstreeks bevorderen;
3. het functioneren van diplomatieke en consulaire vertegenwoordigingen van de Unie en van de lidstaten of partnerlanden in Rusland, waaronder delegaties, ambassades en missies, of internationale organisaties in Rusland die bescherming genieten op grond van het internationaal recht;
4. de waarborging van kritieke energievoorziening binnen de Unie en de aankoop, de invoer of het vervoer naar de Unie van titaan, aluminium, koper, nikkel, palladium en ijzererts;
5. de waarborging van de continue werking van infrastructuur, hardware en software die cruciaal zijn voor de menselijke gezondheid en veiligheid of de veiligheid van het milieu;
6. de totstandbrenging, de exploitatie, het onderhoud, de levering en opwerking van splijtstof en de veiligheid van civiele nucleaire vermogens, en de voortzetting van het ontwerp, de bouw en de inbedrijfstelling die nodig zijn voor de voltooiing van civiele nucleaire installaties, de levering van precursormateriaal voor de productie van medische radio-isotopen en soortgelijke medische toepassingen, kritieke technologie voor de monitoring van de omgevingsstraling en civiele nucleaire samenwerking, met name op het gebied van onderzoek en ontwikkeling; of
7. de verlening van elektronische-communicatiediensten door telecommunicatie-exploitanten van de Unie die nodig zijn voor de exploitatie, het onderhoud en de beveiliging, met inbegrip van cyberbeveiliging, van elektronische-communicatiediensten in Rusland, in Oekraïne, in de Unie, tussen Rusland en de Unie en tussen Oekraïne en de Unie, of voor datacentrumdiensten in de Unie.

Daarnaast kan de Thesaurie voorwaardelijke toestemming verlenen voor het verlenen van diensten op het gebied van juridisch advies in de volgende gevallen:

1. Wanneer juridisch advies noodzakelijk is voor de exploitatie en het onderhoud van de pijpleidingen van het CPC en de bijbehorende infrastructuur die nodig zijn voor het vervoer van onder GN-code 2709 00 vallende goederen van oorsprong uit Kazachstan en die alleen worden geladen in, vertrekken uit of doorgevoerd door Rusland, nadat zij hebben vastgesteld dat: a) het verlenen van die diensten noodzakelijk is voor de exploitatie, het essentiële onderhoud, de reparatie of de vervanging van onderdelen van de CPC-pijpleiding en de bijbehorende infrastructuur; alsmede b) dergelijke diensten worden verleend door een natuurlijke persoon of rechtspersoon die onder het toepassingsgebied van de verordening valt.
2. Wanneer dat juridisch advies noodzakelijk is voor de afstoting of liquidatie van bedrijfsactiviteiten in Rusland, mits het juridisch advies worden verleend aan en uitsluitend ten behoeve van de rechtspersonen, entiteiten of lichamen die het resultaat zijn van de afstoting, en de Thesaurie geen redelijke gronden heeft om aan te nemen dat dat juridisch advies (on)rechtstreeks zou kunnen worden verleend aan de regering van Rusland of aan een militaire eindgebruiker of ten behoeve van militair eindgebruik in Rusland.
3. Wanneer juridisch advies wettelijk vereist is voor de voltooiing van een verkoop en overdracht van eigendomsrechten die (on)rechtstreeks eigendom zijn van in Rusland gevestigde rechtspersonen, entiteiten of lichamen aan een in de Unie gevestigde rechtspersoon, entiteit of lichaam. In dit geval kan de Thesaurie toestemming verlenen tot en met 31 maart 2024.

FAQ

Eind december werkte de Europese Commissie haar FAQ over de sancties tegen Rusland bij met een onderdeel over het verbod op juridisch advies aan Russische entiteiten.

Vernietigingsberoep

Een principieel verbod op juridisch advies is zonder meer problematisch. Daarom heeft de OVB, samen met de OBFG en de de Nederlands- en Franstalige balie van Brussel, een beroep tot vernietiging ingediend tegen dat verbod bij het Gerecht van de EU. Iedereen heeft recht op bijstand van een advocaat. Het feit dat dit recht buiten de hierboven omschreven uitzonderingen voorwaardelijk wordt gemaakt van een goedkeuring van de Thesaurie – waarbij de advocaat dan nog eens ipso facto verplicht wordt om zijn beroepsgeheim te schenden – is een aanfluiting van de rechtstaat.

De agressie tegen Oekraïne valt niet goed te praten, en sancties zijn op zijn plaats, maar het is cynisch om entiteiten te sanctioneren en hen vervolgens de mogelijkheid te ontzeggen om juridisch advies in te winnen over de reikwijdte en gevolgen van die financiële sancties. Dit zonder slag of stoot laten passeren zou een gevaarlijk precedent scheppen

Op LinkedIn liet voorzitter Callens verstaan dat hij oproepen aan de advocatuur of morele druk om niet op treden voor partijen die uit Rusland afkomstig zijn niet ondersteunt. Mensen mogen niet geïdentificeerd worden met het politieke regime van hun land, dat ze misschien niet eens steunen.

Natuurlijk is extra waakzaamheid geboden in het licht van die internationale sancties. De advocaat mag zich niet schuldig of medeplichtig maken aan de overtreding of omzeiling daarvan.

Toch hebben gesanctioneerde personen en entiteiten nog altijd het recht op verdediging en moeten ze voor hun rechten kunnen opkomen. Rechteloosheid bestaat elders misschien wel, maar niet in onze rechtsorde. De balie ziet daarop toe.