Opinie "De rechtstaat is geen erfgoed, maar een belofte die we elke dag opnieuw moeten waarmaken"
De rechtsstaat staat onder druk, zo waarschuwt het Federaal Instituut voor de Rechten van de Mens (FIRM) in hun nieuwe rapport voor ernstige structurele uitdagingen in België: het niet-uitvoeren van rechterlijke beslissingen, tekorten bij justitie, en druk op fundamentele vrijheden. "De afbouw van de rechtstaat gebeurt niet met luide trom. Ze sluipt," benadrukt bestuurder Nadia Van Baelen in haar pleidooi voor het bewust beschermen van de rechtstaat.
"We leven in een samenleving die op het eerste gezicht ordelijk en betrouwbaar functioneert. De wegen zijn berijdbaar, de gezondheidszorg is toegankelijk, het onderwijs georganiseerd. Mensen gaan aan het werk, contracten worden nageleefd en rechten gerespecteerd. Maar wie zorgt daarvoor? En belangrijker nog: hoe vanzelfsprekend is dat eigenlijk?
Het recht vormt de vaak onzichtbare onderbouw van onze samenleving. Zonder veel poeha ordent, begrenst en beslist het. Het lijkt alsof het er altijd is geweest, en er altijd zal zijn.
De rechtstaat doet haar werk grotendeels in stilte. Voor veel burgers blijft ze een abstract begrip, iets voor rechters, advocaten en politici. Net daardoor is ze kwetsbaar. Want wat je niet kent, verdedig je niet.
"De rechtstaat doet haar werk grotendeels in stilte. Voor veel burgers blijft ze een abstract begrip, iets voor rechters, advocaten en politici. Net daardoor is ze kwetsbaar. Want wat je niet kent, verdedig je niet."
Al in 2016 sprak journalist Folkert Jensma over de ‘schaduwwerking van het recht’: het idee dat het recht werkt zonder dat we het actief opmerken. Zoals strepen op de weg, die er nog zijn – zelfs als ze zijn vervaagd. Het is de stelling van Jensma dat door zijn onzichtbaarheid en vanzelfsprekendheid het recht, en bij uitbreiding dus de rechtsstaat, kwetsbaar is.
Ook classicus en schrijver Ilja Leonard Pfeijffer wees op het beangstigende gevoel te leven in een land waar de rechtstaat beetje bij beetje afbrokkelt, zonder dat je dat direct voelt. Niet omdat je niets wil zien, maar omdat je écht moeite moet doen om te begrijpen wat er gaande is. Of omdat de maatregelen die stelselmatig worden ingevoerd je niet onmiddellijk persoonlijk treffen.
Deze onrustwekkende vaststelling, die Folkert Jensma al maakte, wordt nog eens onderstreept door Pfeiffer wanneer hij schrijft: “Ik begrijp tot mijn schrik en verontrusting nu hoe eenvoudig het is om in slaap te worden gesust door de traagheid aller dingen en om slaapwandelend naar een dictatuur geleid te worden”
De afbouw van de rechtstaat gebeurt niet met luide trom. Ze sluipt.
"De afbouw van de rechtstaat gebeurt niet met luide trom. Ze sluipt."
Die sluipende ondermijning wordt vandaag scherp blootgelegd in het nieuwe rapport van het Federaal Instituut voor de Rechten van de Mens (FIRM). Onder de titel “Rechtsstaat onder druk” waarschuwt het instituut voor een stille maar hardnekkige uitholling van onze rechtsorde. Hoewel het belang van de rechtstaat in beleidsnota’s vaak wordt erkend, ontbreekt het vaak aan concrete en structurele maatregelen om dat engagement ook daadwerkelijk waar te maken. Het rapport wijst op structurele problemen: overheidsinstanties die rechterlijke uitspraken niet uitvoeren, de tendens naar bestuurlijke sancties, ondermijning van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht, en een gebrek aan politieke verantwoordelijkheid.
De rechtstaat brokkelt af in ogenschijnlijk kleine beleidsbeslissingen, in het ongemerkt beperken van fundamentele vrijheden, in de structurele verwaarlozing van instellingen, en in politieke retoriek die twijfel zaait over de waarde van recht en rechtspleging.
In het licht van het FIRM-rapport is de toetsing van partijprogramma’s door de Orde van Vlaamse Balies geen vrijblijvende oefening, maar een noodzakelijke democratische verantwoordelijkheid. Zo waken we over het respect voor de fundamenten van de rechtstaat en signaleren we vroegtijdig mogelijke ondermijning van bepaalde belangrijke principes.
"En andersom slagen wij, juristen, er nog in om de relevantie van het recht in de rechtstaat duidelijk te maken?"
Leeft het idee van de rechtstaat nog wel in de harten van burgers en politici? Of is het verdrongen door polarisatie, fake news en electoraal opportunisme?
En andersom slagen wij, juristen, er nog in om de relevantie van het recht in de rechtstaat duidelijk te maken? Of zijn wij in slaap gewiegd? Doen wij een dutje in de schaduw?
Het antwoord op deze vragen bepaalt de toekomst van onze samenleving. De rechtstaat is geen erfgoed, maar een belofte die we elke dag opnieuw moeten waarmaken."
Lees meer
Meerderheid verkiezingsprogramma’s bedreigt de rechtstaat
Het merendeel van de verkiezingsprogramma’s bevatten punten die een rechtstreekse bedreiging vormen voor de rechtstaat, geen enkele partij biedt 100% garantie op de principes ervan. De rechtstaat blijkt geen rustig bezit maar een werkwoord.
Advocatuur versterkt economie en rechtsstaat, blijkt uit IBA-studie
Volgens een recent rapport van de International Bar Association (IBA) levert de advocatuur wereldwijd een significante bijdrage aan zowel de economie als de rechtstaat.
Ook interessant
Ronde van de Rechtsstaat: ontdek de vier hoogste rechtscolleges van België
Vier rechtscolleges, één missie: onze rechtsstaat beschermen. Op zaterdag 25 oktober 2025, ter gelegenheid van de Europese Dag voor Justitie, openen het Grondwettelijk Hof, het Hof van Cassatie, de Raad van State en het Rekenhof hun deuren voor het publiek.
Rechtstaat en digitale uitdagingen: een Europese blik vooruit
De rechtstaat staat onder druk. Wat betekent dit fundamentele principe vandaag nog in een Europa dat geconfronteerd wordt met toenemende uitdagingen op het vlak van mensenrechten, toegang tot justitie en technologische regulering? Neem deel aan de studiedag daarover op 23 mei 2025.