Voorzitter op vrijdag: "Toegang tot competent en on­af­han­ke­lijk juridisch advies moet ge­ga­ran­deerd zijn, voor vriend én vijand."

Soms zijn er van die dingen die zodanig vanzelfsprekend zijn, dat niemand de behoefte gevoeld heeft om ze tot uitdrukking te brengen. Een voorbeeld: als je een juridische vraag hebt, dan kun je die stellen aan een advocaat. Of neem wat Johnny Halliday riep tijdens de rally Parijs-Dakar in 2002: ‘Stel je voor, als wij geen uur en een kwartier verloren hadden? Dan waren wij hier al een uur en een kwartier geweest!’ Tja, hoe evident kan het worden?

Tot er ineens iemand van achter de lambrisering komt gekropen en de vanzelfsprekendheid ontkent. Een voorbeeld: als je een juridische vraag hebt, dan mag een advocaat die niet beantwoorden.

Dat is wat er gebeurd is in het 8^ste EU-sanctiepakket tegen Rusland. Juridische vragen buiten de context van een rechtsgeding mogen advocaten plotsklaps niet meer beantwoorden, als de vraagsteller de Russische overheid of een Russische ‘rechtspersoon, entiteit of lichaam’ is. Fysieke personen mogen wel nog vragen stellen en een antwoord verwachten, rechtspersonen niet.

Dat hadden wij nog niet eerder gezien. Wij leefden in de geest van de vanzelfsprekendheid van weleer. Iedereen moet zijn of haar rechtspositie kunnen vernemen, dachten wij. Zelfs een Rus.

Dus trokken wij – dan bedoel ik de OVB samen met gelijkgestemde balies, zoals in eigen land de Ordes van Brussel-NL en Brussel-FR en de OBFG – naar het EU-Gerecht in Luxemburg. En, zoals velen onder u inmiddels weten, gaf dat EU-Gerecht ons ongelijk in een arrest van 2 oktober 2024. Volgens het Gerecht kan de toegang tot juridisch advies vanwege een advocaat, in zaken die geen verband houden met een rechtsgeding, beperkt worden. De voorwaarde daarvoor is dat de beperking gerechtvaardigd wordt door doelstellingen van algemeen belang die de Unie nastreeft, mits zij geen onevenredige en onduldbare ingreep impliceren waardoor de kern van de aan advocaten in een rechtsstaat toevertrouwde taak wordt aangetast. Voor wat Russische entiteiten betreft is aan die voorwaarden voldaan: het verbod op juridisch advies is geldig.

Ik ben toch even moeten gaan zitten toen ik dat las. Laten wij even een paar dingen op een rijtje zetten.

De sancties tegen Rusland verbieden niet alle handel met dat land. Sommige activiteiten zijn nog steeds toegestaan – allicht omdat zij voor de Unie vitaal zijn. De Russische ondernemingen die partij zijn tot die handelsoperaties mogen in Europa geen advies krijgen over wat zij in de Unie doen. Zij mogen contracten afsluiten, maar een Europese advocaat mag hen daarvoor niet adviseren. Moraal: Russische partijen, jullie mogen handeldrijven met ons, het is voor ons zelfs broodnodig, maar waar je juridisch aan toe bent, zal je zelf moeten ontdekken. Of je zult je moeten laten adviseren door niet-Europese advocaten.

Het gaat nog verder. De Russische partij die erover denkt om zo’n – voor ons onontbeerlijke – transactie af te sluiten, mag zich zelfs niet laten voorlichten over de vraag of zij door de sancties getroffen wordt. Ook dat risico moet zij zelf nemen, of zich over het Europese recht laten adviseren door een niet-Europese advocaat.

Nemo censetur ignorare legem – je wordt geacht de wet te kennen – mag dan een algemeen rechtsbeginsel zijn, en de wereld mag er juridisch alleen maar complexer op worden, dat baat allemaal niet: als Russische entiteit moet je het recht zelf exploreren of met de hulp van half-bevoegden. Je had maar geen Russische partij moeten zijn, vis het zelf uit.

Voor wat dat laatste betreft: alle Russische rechtspersonen vallen onder de sanctie, zonder onderscheid. Het gaat dus niet alleen over de Russische Staat of zijn trawanten, maar om alle entiteiten. Ook deze die toebehoren aan vijanden van het regime of die aan het regime proberen te ontkomen.

En daarop komt nog het kunstmatige onderscheid tussen advies dat, volgens de termen van de sancties ’strikt noodzakelijk is om in een lidstaat de toegang tot gerechtelijke, administratieve of arbitrageprocedures te waarborgen’, dat toegelaten is, en andere juridische advisering, die verboden is.

Ons Grondwettelijk Hof heeft reeds in zijn mijlpaalarrest 10/2008 met grote wijsheid geoordeeld (ad B.9.5) dat ‘de activiteit bestaande in het verstrekken van juridisch advies betreffende een verrichting […], zelfs buiten elk rechtsgeding, ertoe [strekt] de cliënt te informeren over de staat van de wetgeving die van toepassing is op zijn persoonlijke situatie of op de verrichting die hij overweegt, of hem te adviseren over de wijze waarop die verrichting binnen het wettelijk kader kan worden uitgevoerd. Zij heeft altijd tot doel het de cliënt mogelijk te maken een rechtsgeding met betrekking tot die verrichting te vermijden.”

En inderdaad: als geen andere zorgt de advocaat ervoor dat zijn cliënt de wet kent, zich eraan conformeert en zo rechtsgedingen vermijdt. Zou het EU-Gerecht dat uit het oog verloren hebben?

Er is echter hoop. Het Europese Hof van Justitie heeft er misschien een andere kijk op. In de zaak C-623/22 oordeelde het Hof (§115): ‘Deze fundamentele taak [van de advocaat] omvat, ten eerste, het in alle lidstaten als belangrijk erkende vereiste dat elke justitiabele de mogelijkheid moet hebben in alle vrijheid een advocaat te raadplegen, wiens beroep het in wezen is, onafhankelijk juridisch advies te geven aan eenieder die het behoeft en, ten tweede, het daarmee verband houdende vereiste van loyaliteit van de advocaat jegens zijn cliënt.’

Het is ons in deze strijd niet in de minste mate te doen om de bescherming van Russische belangen. Sympathie voor het Russische regime is ons vreemd. Waar het ons wel om gaat, is de toegang voor elkeen, vriend of vijand – jawel – tot competent en onafhankelijk advies over de eigen rechtspositie. Hele categorieën van rechtzoekenden toegang tot juridisch advies ontzeggen, is een rode lijn die je niet kunt overschrijden als wij ons een rechtstaat willen noemen en met enig gezag andere landen tot de orde willen roepen. Daarop zullen wij niet afdingen.

Met genegen groeten,

Peter Callens
Voorzitter Orde van Vlaamse Balies